SENGKALAN
Sengkalan utawa candrasengkala kuwe nulis angka taun
sing disandhi nganggo ukara. Sengkalan asale sekang tembung-tembung saka + kala
+ an. Saka = jenenge bangsa Indhu, dene kala tegese wektu. Sakakala yakuwe
kalane ana ratu golongan bangsa saka sing dadi ratu ing tananh Indhu sisih
kidul, lan wektu iku dadi wiwitane alamanak Tahun Saka, yaiku Tahun 1 Saka
uatawa tahun 78 Masehi. Terus kanggo gampange ngomong diunekake sengkalan.
Sengkalan iki sering dienggo kanggo nuduhake titi mangsa (waktu), lumrahe jaman
Jawa Kuna lan Jawa Tengahan. Dadi sengkalan yaiku unen-unen sing nduweni teges
angka taun. Cara pamacane diwalik, sekang mburi mengarep. Conthone Sirna
ilang kertaning bumi , menawa
diterjemahna angka yaiku nuduhake angka 0, 0, 4, 1, dadi Sirna ilang kertaning
bumi diwaca taun 1400.
Nalikane jaman gemiyen sing kanggo petungan ing
tanah Jawa iku nganggo taun Saka, nanging siki wis werna-werna. Ana sing
migunakake taun rembulan utawa taun candra, yaiku petungan manut lakuning
rembulan mula diarani Candrasengkala. Nanging menawa adhedasar taun Srengenge
banjur diarani Suryasengkala.
Werna-werna sengkalan
Miturut wujudé
Miturut
wujudé, sengkalan kuwi ana rong werna yakuwi:
- Suryasengkala; yakuwe sengkalan kanggo nengeri taun surya.
- Candrasengkala; yakuwe sengkalan
kanggo nengeri taun candra.
Miturut jinisé
Miturut
jinisé sengkalan dipérang dadi telu, yakuwi:
- Sengkalan lamba,
yakuwe sengkalan sing migunakaké tembung-tembung sing prasaja. Tuladha:
Buta (5) lima (5) naga (8) siji (1), dadi angkané 5581 lan tegesé taun
1855.
- Sengkalan miring,
yakuwi sengkalan sing migunakaké tembung-tembung miring saka watek
sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).
- Tembung
"lungid" maknané "landhep", sing dikarepaké
landheping "gaman".
Gaman duwé watek 5.
- Tembung
"wasita" maknané "pitutur jati", pitutur iku ana
gegayutané karo resi, wiku utawa pandhita sing nduwé watek 7.
- Tembung
"Ambuka", sing dikarepaké "lawang" utawa "gapura" sing nduwé
watek 9.
- Tembung
"Bawana", sing dikarepaké "bumi" sing nduwé
watek 1.
- Sengkalan memet,
yakuwi sengkalan sing digawé ora nganggo ukra nanging awujud gambar, reca, candhi, gedhong lan sapanunggalané.
Tuladha: Dik (buta) gajah tinunggangan jalma, maknané 1785 (buta=5,
gajah=8, tinunggangan=7, jalma=1).
Tembung lan watek wantuné
- Tembung watek 1
yakuwi: Tunggal, Siji, Nyawiji, Gusti, Sujanma, Jalma, Wong, Semèdi, Nabi, Rupa,
Maha, Iku, Rat, Jagad, Bumi, Bawana, Surya, Candra, Kartika, Urip, Wani,
Putra, Tyas, Kalbu, Wardaya. Raja, Ratu, Narpa. .
- Tembung watek 2
yakuwi: Kalih, Dwi, Asta, Nembah, Nyembah, Nétra,Caksu, Soca, Pandulu,
Tingal, Paningal, Kembar, Myat, Swiwi, Peksi, Paksi, Paksa,
Sikara, Dresthi, Kanthi, Apasang, Sungu, Talingan, Karna. .
- Tembung watek 3
yakuwi; Tiga, Tri, Bahni, Geni, Agni, Ujwala,
Murub, Urub, Dahana, Payudhan, Yudha, Perang, Kaya, Kadya, Kadi,
Bentèr, Kawruh, Guna, Wédha, Naut, Teken, Pawaka, Rananggana, Brama. .
- Tembung sing nduwèni
watek 4 yakuwi: Papat, Pat, Catur, Wahana, Warih, Dadya, Kéblat, Suci,
Wening, Nadi, Toya, Jaladri, Samodra, Tasik, Sindu, Marta, Karta, Masuh,
Segara. .
- Tembung watek 5
yakuwi; Lima, Gangsal, Panca, Pandawa, Wisik, Gati,
Indriya, Parastra, Gaman,
Panah, Pusaka, Lungid, Landhep, Guling, Diyu, Dik, Buta, Yaksa, Raseksa,
Raseksi, Wil, Galak, Tata, Maruta, Bayu, Samirana, Angin, Marga. .
- Tembung watek 6
yakuwi: Nem, Sad, Rasa, Hartati, Sarkara, Tikta, Obah, Oyag, Kayu, Wreksa, Prabatang,
Lindhu, Mangsa, Naya, Wayang, Ilat. .
- Tembung watek 7
yakuwi: Pitu, Sapta, Prawata, Giri, Arga, Gunung, Acala, Pandhita,
Resi, Wiku, Sogata, Swara, Dwija, Wulang, Mulang, Weling, Wasita,
Tunggang, Titihan, Titih, Turangga, Aswa, Kuda, Jaran, Sabda, Muni. .
- Tembung watek 8
yakuwi: Wolu, Astha, Basu, Basuki, Slira, Murti, Bujangga, Pujangga, Manggala, Taksaka, Ula, Naga, Sarpa, Sawer, Dwipa, Bajul, Liman, Dwipangga,
Èsthi, Gajah, Dirada, Kunjara,
Tanu, Madya. .
- Tembung watek 9
yakuwi: Sanga, Sang, Nawa, Déwa, Dwara, Lawang, Kori, Gapura, Lawang, Wiwara,
Ambuka, Gandha, Puspa, Kembang, Kusuma, Bedhah, Muka, Rudra, Gatra, Menga,
Mancep. .
- Tembung watek 0
yakuwi: Ilang, Musna, Sirna, Nir, Murca, Mlethik, Langit,
Akasa, Wyat, Tawang, Kombul, Muluk, Nenga, Luhur, Duwur, Adoh, Swarga,
Tanpa, Tan, Swuh, Suda, Windu.
Carané Gawe Sengkalan
Yen arep
gawe ukara sengkalan:
- Sepisanan kudhu golet
tembung luwih dhisit kanggo guru dasanama (persamaan arti kata), tegese
tetembung sing darbe tegese padha duwe watak wilangan sing padha. Umpamane :
gunung, prawata, arga,
giri, haldaka, lan redi.
- Kaping loro, guru
sastra (persamaan kata), tetembungan sing duwe wujud tukisan sing padha,
dianggep duwe wilangan sing padha. Thuladhane : esthi sing tegese
gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwe watak
wolu (8).
- Kaping telu, nggoleki
guru warga (persamaan golongan). Tetembungan sing duwe golongan padha
dianggep darbe watak wilangan sing pdha, contone : rembulan, srengenge,
bumi, kuwi duwe watak wilanagan siji (1).
- Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan
suku kata), yakuwi tetembungan sing duwe suku kata utawa unine padha
dianggep duwe watak wilangan sing padha yaiku papat (4)
- Kaping lima, yakuwi
migatekake anane guru sarana (persamaan fungsi), yakuwi sarana utawa
alat.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane).
Tuladha : lidah (ilat).Sing ngunakake rasa
dianggep duwe watak wilangan padha yakuwi enem.
- Kaping enem, nggoleki
guru karya (persamaan sifat kerja) yakuwi barang lan kerjane, watak
wilangane dianggep padha, umpama mata lan madeng, dianggep darbe watak
wilangan padha yakuwi loro (2)
- Kaping pitu, guru
darwa (persamaan sifat), yakuwi sipat salah sawijining barang (benda)
dianggep darbe watak lan wilangan sing padha karo panas, dianggep duwe
watak wilangan sing padha yakuwi telu (3)
- Kaping wolu, yakuwi
nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim). Tetembungan sing duwe
teges makna (arti ) sing padha. Contoné, retu,obah lan horeg, dianggep
duwe watak wilangan sing padha yaiku enem (6)
Carané Maca Sengkalan
Maca sengkalan padha karo maos ukara umume, nanging angka sing kinandhut
ing ukara sengkalan mau diwaos saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa
kaya maca tulisan Arab. Tegese, angka saka ukara sing keri saka sengkelan
mau dadi angka taun sing ngarep dhewe, kosok baline angka sing kinandhut ing
tembung sepisan, saka sengkalan Buta Cakil kang unine: Tangan Yaksa satataning Janma (penyempurnaan bentuk wayang) Buta Cakil dhek jaman Sultan Agung.Tangan : 2, Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma:1, dadi diwaca
tahun 1552 Jawa utawa taun 16700 Masehi
Tidak ada komentar:
Posting Komentar